Gatunki kawy - najważniejsze, najcenniejsze, najrzadsze

Nie tylko arabika i robusta

Botanicy wyodrębnili i opisali ponad 100 gatunków rośliny o botanicznej nazwie Coffea. Ogromna większość z nich nie ma znaczenia gospodarczego.

Dwa najważniejsze gatunki - z punktu widzenia światowej gospodarki – to

• arabika, czyli Coffea arabica,
• robusta, czyli Coffea canephora  (używa się także nazwy gatunkowej Coffea robusta).

Kawa o zdecydowanie mniejszym znaczeniu gospodarczym to

• kawa liberyjska (Coffea liberica) - ok. 2% globalnej produkcji ziarna kawowego.

A kawy o znaczeniu jedynie lokalnym to

• Coffea stenophylla
• Coffea racemosa
• Coffea mauritiana

Są też gatunki hybrydowe, powstałe z połączenia innych gatunków. Wśród nich najważniejsza jest kawa

• arabusta (Coffea arabusta), która jest – co zapisano w jej nazwie – krzyżówką arabiki i robusty, używaną głównie do produkcji kaw rozpuszczalnych.

Przyjrzyjmy się krótko kilku wybranym gatunkom i hybrydom gatunkowym kawowca.

Coffea arabica – kawa arabska - lider kawowego świata

Coffea arabica, najpopularniejszy gatunek kawy (ponad 2/3 światowej produkcji ziarna), pochodzi z Etiopii, gdzie do dziś można spotkać dziko rosnące kawowce (są  regiony, w których dzikie kawowce mają nawet duże znaczenie dla gospodarki, bo regularnie zbiera się z nich owoce i poddaje obróbce - tak jak owoce z plantacji), oraz z południowo-wschodniego Sudanu i z północnej Kenii.

Jak arabika zdobyła świat?

Z Afryki arabika trafiła do Jemenu, skąd pochodzą pierwsze historyczne źródła o przygotowywaniu napoju z ziarna kawowca (z połowy XV wieku). Na przełomie XVII i XVIII wieku, wraz ze zwiększającym się zapotrzebowaniem na kawę, rozpoczyna się światowa kariera kawowca z gatunku Coffea arabica, którego sadzonki trafiają najpierw do Indonezji i Indii, a potem do Ameryki Środkowej– na wyspy Morza Karaibskiego, i do Ameryki Południowej. W XIX wieku powstają z kolei plantacje w Afryce.

Najbardziej cenione arabiki

Arabika jest uprawiana na płaskowyżach i stokach górskich – na poziomie od 1000 do 2000 m. n.p.m. Do tego gatunku należą najbardziej cenione odmiany kawy, takie jak Blue Mountain z Jamajki, Kona z Hawajów czy Mocha z Jemenu.

Na rynku kawowym arabika znajduje szerokie zastosowanie - jako surowiec do produkcji niemal wszystkich mieszanek kaw ziarnistych oraz większości kaw mielonych, a także jako surowiec do kaw rozpuszczalnych klasy premium. W ostatnich latach wzrasta moda na kawy jednorodne - pochodzącego z konkretnego regionu czy plantacji (ang. single origin coffee, wł. caffe monorigine)

Coffea canephora - kawa robusta - odporna i wydajna

Robusta to drugi pod względem rozpowszechnienia gatunek kawowca. Prawidłowa nazwa botaniczna to Coffea canephora, ale używa się także innej nazwy łacińskiej - Coffea robusta, od której pochodzi potoczna nazwa rośliny (i oczywiście ziarna z jej owoców).

Robusta pochodzi z tropikalnej Afryki, z obszaru Ugandy, Gwinei i Konga. Odkryta w roku 1860, bardzo szybko rozpowszechniła się na trzech kontynentach. Od roku 1870 zakładano plantacje przy użyciu sadzonek z Ugandy, a od początku XX wieku – także sadzonek z Konga. Dziś robusta uprawiana jest w Afryce Zachodniej i Południowej, w Brazylii oraz w Azji Południowej.

Robusta rośnie na wysokości do 700 m.n.p.m., jest bardzo odporna na szkodniki i choroby, szybko owocuje (pierwsze zbiory są możliwe już po 3-4 latach od założenia plantacji). Nie jest jednak tak aromatyczna jak arabika i z reguły ma gorszy smak - uboższy, z większą goryczką.

Coffea liberica - kawa liberyjska

Coffea liberica to gatunek odkryty w Gwinei i Liberii - w Afryce Zachodniej. Najbardziej rozpowszechniony w Liberii (stąd jego nazwa), ale uprawiany także w Malezji i Indonezji oraz na Filipinach. Najlepsze warunki do upraw tego gatunku stwarza klimat równikowy – wilgotny i gorący, a większość plantacji znajduje się na wyżynach i stokach niskich partii gór (np. w Liberii na płaskowyżu o wysokości od 450 do 600 m.n.p.m.).

Ziarna kawy liberyjskiej są duże, a kawowce to drzewa o szybkim przyroście, odporne na szkodniki i choroby. Jednak walory aromatyczno-smakowe liberyki nie są duże jak arabiki, więc używa się jej głównie do wypełniania mieszanek, aby obniżyć koszty produkcji gotowej kawy. Jest też częstym składnikiem kaw rozpuszczalnych.

Coffea excelsa - dobra, ale mało znana

Coffea excelsa to kawa odkryta w roku 1903 w Afryce Równikowej. Z czasem została uznana przez botaników za odmianę kawy liberyjskiej (Coffea liberica, odmiana dewevrei), ale na rynku handlowym nadal uchodzi za zupełnie inną kawę.

Po prostu jakość kawy excelsa - jej walory aromatyczne i smakowe - wyraźnie przewyższa przeciętną jakość liberyki, co przekłada się na wyższe ceny, jakie uzyskują producenci i pośrednicy.

Coffea stenophylla - wielki przegrany

Coffea stenophylla jest gatunkiem odkrytym pod koniec XIX wieku w Sierra Leone. Uprawiana lokalnie, na małą skalę - w Sierra Leone, Liberii i na Wybrzeżu Kości Słoniowej - nie ma znaczenia na światowym rynku kawy.

Gatunek ten jest odporny na suszę i choroby. Smak i aromat ziarna stenofilli jest porównywalny ze smakiem i zapachem arabiki. Jedyną poważną wadą tego gatunku jest długi czas oczekiwania na pierwsze zbiory. Coffea stenophylla dojrzewa dłużej niż Coffea arabica – pierwsze zbiory są możliwe dopiero po 9 latach, podczas gdy owoce arabiki zbiera się po 7 latach. Mimo że zbiory stenofilli są obfitsze niż zbiory arabiki, projekty zakładania plantacji upadły, bo dodatkowe 2 lata oczekiwania na zyski zniechęcały plantatorów.

W dodatku rodzące się zainteresowanie stenofillą zderzyło się z wielką popularnością Coffea robusta, która – przy podobnej odporności i plenności – daje pierwsze zbiory już po 3-4 latach.

Początek XX wieku był okresem wielkiego sukcesu robusty i niemal całkowitej klęski stenofilli.

Coffea arabusta - krzyżówka arabiki i robusty

Coffea arabusta to gatunek hybrydowy, powstały ze skrzyżowania arabiki i robusty. Arabustę otrzymano na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w Afryce Zachodniej. Tam też są jej największe plantacje.

Ziarna arabusty są średniej wielkości, zbliżają  się pod tym względem do przeciętnej arabiki. Również smak i aromat arabusty jest wyraźnie lepszy niż w robuście, choć słabszy niż smak i aromat przeciętnych arabik. Arabusta odziedziczyła po robuście swoją najważniejszą cechę: odporność  na choroby, na grzyby i inne pasożyty, oraz na kaprysy klimatu.

Obecnie znajduje zastosowanie głównie jako surowiec do kaw rozpuszczalnych, a na mniejszą skalę - jako składnik mieszanek kaw mielonych i ziarnistych.